Cedrela odorata L.
Nombres comunes
(Chiapas): chujtéA,B,C,D,E,F,G,H (México (país)): calhuajeC, calicedraC,I, chujtéC,I,J,K, k'uche'J, puksniJ, pushnankiwi o listankiwiJ, tiocuáhuitlE,J,K,L,M, zapolocuahuitlJ (Puebla): calicedraC,F,G,H, puksniN,O (Quintana Roo): k'ul che'P, k'un che'P (Yucatán): c'uj che'Q, k'ul che'Q, k'un che'Q Chinanteco (Campeche): mo-ni Chinanteco (Chiapas): mo-ni Chinanteco (Colima): mo-ni Chinanteco (Guanajuato): mo-ni Chinanteco (Guerrero): mo-ni Chinanteco (Jalisco): mo-ni Chinanteco (Michoacán de Ocampo): mo-ni Chinanteco (México (país)): mo-niC Chinanteco (Nayarit): mo-ni Chinanteco (Oaxaca): mo-niA,C,F,G,H Chinanteco (Puebla): mo-ni Chinanteco (Quintana Roo): mo-ni Chinanteco (San Luis Potosí): mo-ni Chinanteco (Sinaloa): mo-ni Chinanteco (Tabasco): mo-ni Chinanteco (Tamaulipas): mo-ni Chinanteco (Veracruz de Ignacio de la Llave): mo-ni Chinanteco (Yucatán): mo-ni Español (Campeche): cedroJ,R,S,T,U,V,W,X,Y,Z,AA, cedro coloradoAB, cedro rojoY,AC, nogal, nogal cimarrón Español (Chiapas): cedrilloAD, cedroA,C,D,J,AD,AE,AF,AG,AH,AI,AJ,AK,AL,AM,AN,AO,AP, cedro coloradoAQ, cedro rojoAD,AG, nogal, nogal cimarrón Español (Colima): cedroJ,AR, cedro rojoAS, nogal, nogal cimarrón Español (Durango): cedroC Español (Guanajuato): cedroC,J,AT,AU, cedro rojoAT, nogal, nogal cimarrónC,AQ,AT,AU, nogalilloAV,AW Español (Guerrero): cedroJ,AX, nogal, nogal cimarrón Español (Hidalgo): cedroAY Español (Jalisco): cedroJ, cedro coloradoI, cedro rojoAZ, nogal, nogal cimarrón Español (Michoacán de Ocampo): cedroJ, cedro coloradoI, nogal, nogal cimarrón, nogal corrienteC, nogalilloAU Español (Morelos): cedro rojoBA Español (México (país)): cedroC,E,F,G,H,I,J,K,O,BB,BC,BD,BE,BF,BG,BH,BI,BJ,BK,BL,BM,BN,BO,BP,BQ,BR,BS,BT,BU,BV,BW,BX,BY,BZ,CA, cedro blancoBX, cedro coloradoA,C,F,G,H,L,M,O,BM,CB,CC, cedro finoBM, cedro machoBM, cedro olorosoA,C,F,G,H,I,O,BM,CD, cedro rojoB,C,I,J,K,L,M,AQ,BF,BG,BM,BR,BS,BV,CC,CE,CF,CG,CH,CI,CJ,CK,CL,CM,CN,CO,CP, nogalC,BF,BI, nogal cimarrónC,BI, nogal corriente, nogalilloBF, nogalillo cimarrónBF Español (Nayarit): cedroJ, nogal, nogal cimarrón Español (Oaxaca): cedroJ,CQ,CR,CS,CT, cedro rojoA,C,F,G,H,CU, nogal, nogal cimarrón Español (Puebla): cedroA,C,J,N,CV,CW,CX, cedro rojoCY,CZ, nogal, nogal cimarrón Español (Querétaro de Arteaga): cedroBF,DA, cedro rojoBF Español (Quintana Roo): cedroJ,P,T,V,X,CS,DB,DC,DD,DE, cedro coloradoAB, cedro rojoDF,DG,DH,DI, nogal, nogal cimarrón Español (San Luis Potosí): cedroJ,DJ, cedro rojoC,DK,DL,DM, nogal, nogal cimarrón Español (Sinaloa): cedroC,J,BX, nogal, nogal cimarrón Español (Sonora): cedroDJ,DN Español (Tabasco): cedroF,J,Y,AL,DJ,DO,DP,DQ, cedro rojoDR, nogal, nogal cimarrón Español (Tamaulipas): cedroJ,DS,DT,DU, cedro rojoDK, nogal, nogal cimarrón Español (Tlaxcala): cedroDV Español (Veracruz de Ignacio de la Llave): cedroA,C,J,CR,DW,DX,DY,DZ,EA,EB,EC,ED,EE, cedro rojoC,BY,CB,CS,DK,EA,EC,EF,EG,EH,EI,EJ, nogal, nogal cimarrón Español (Yucatán): cedroJ,T,V,X,EK,EL,EM, cedro coloradoAB, cedro rojoC,Y,EL,EN, nogal, nogal cimarrón Huasteco (México (país)): icteE,I,J,K,M,BF,BW,CB Huasteco (San Luis Potosí): icteA,C,F,G,H Maya (Campeche): culché, k'uj che'S, k'uuy che'AB, k'uyche, ku che'AB, kul-ché, kulché Maya (Chiapas): culché, k'uyche, kul-ché, kulché Maya (Colima): culché, k'uyche, kul-ché, kulché Maya (Guanajuato): culché, k'uyche, kul-ché, kulché Maya (Guerrero): culché, k'uyche, kul-ché, kulché Maya (Jalisco): culché, k'uyche, kul-ché, kulché Maya (Michoacán de Ocampo): culché, k'uyche, kul-ché, kulché Maya (México (país)): culcheL,M,BU,EO,EP, culchéC,I,CB, k' uj che'BU, k'ucheBU, k'uj che'BU, k'uycheC, ku' un' cheBU, kul-chéC, kulchéC, kuycheBU Maya (Nayarit): culché, k'uyche, kul-ché, kulché Maya (Oaxaca): culché, k'uyche, kul-ché, kulché Maya (Puebla): culché, k'uyche, kul-ché, kulché Maya (Quintana Roo): culché, k'ucheO, k'uj che'P, k'uuy che'AB, k'uycheO, ku che'AB, kul-ché, kulché Maya (San Luis Potosí): culché, k'uyche, kul-ché, kulché Maya (Sinaloa): culché, k'uyche, kul-ché, kulché Maya (Tabasco): culché, k'uyche, kul-ché, kulché Maya (Tamaulipas): culché, k'uyche, kul-ché, kulché Maya (Veracruz de Ignacio de la Llave): culché, k'uyche, kul-ché, kulché Maya (Yucatán): culchéA,C,F,G,H, k'ucheEL, k'uuy che'AB, k'uyche, ku che'AB, kuchéA,C,F,G,H, kul-ché, kulchéC,F,G,H Mixe (Campeche): tsaps'aj Mixe (Chiapas): tsaps'aj Mixe (Colima): tsaps'aj Mixe (Guanajuato): tsaps'aj Mixe (Guerrero): tsaps'aj Mixe (Jalisco): tsaps'aj Mixe (Michoacán de Ocampo): tsaps'aj Mixe (México (país)): tsaps'ajC Mixe (Nayarit): tsaps'aj Mixe (Oaxaca): tsaps'ajC Mixe (Puebla): tsaps'aj Mixe (Quintana Roo): tsaps'aj Mixe (San Luis Potosí): tsaps'aj Mixe (Sinaloa): tsaps'aj Mixe (Tabasco): tsaps'aj Mixe (Tamaulipas): tsaps'aj Mixe (Veracruz de Ignacio de la Llave): tsaps'aj Mixe (Yucatán): tsaps'aj Náhuatl (Campeche): tiocuahuitl Náhuatl (Chiapas): tiocuahuitl Náhuatl (Colima): tiocuahuitl Náhuatl (Guanajuato): tiocuahuitl Náhuatl (Guerrero): tiocuahuitl Náhuatl (Jalisco): tiocuahuitl Náhuatl (Michoacán de Ocampo): tiocuahuitl Náhuatl (México (país)): tiocuahuitJ, tiocuahuitlC Náhuatl (Nayarit): tiocuahuitl Náhuatl (Oaxaca): tiocuahuitl Náhuatl (Puebla): tiocuahuitO, tiocuahuitl Náhuatl (Quintana Roo): tiocuahuitl Náhuatl (San Luis Potosí): tiocuahuitlC Náhuatl (Sinaloa): tiocuahuitl Náhuatl (Tabasco): tiocuahuitl Náhuatl (Tamaulipas): tiocuahuitl Náhuatl (Veracruz de Ignacio de la Llave): tiocuahuitl Náhuatl (Yucatán): tiocuahuitl Purépecha (Michoacán de Ocampo): cueterambaAU Tepehua (México (país)): puxniJ Tepehua (Puebla): puxniN,O Totonaco (México (país)): pukgsnankiwiJ Totonaco (Puebla): pukgsnankiwiO Zoque (Campeche): acuy Zoque (Chiapas): acuyA,C,F,G,H Zoque (Colima): acuy Zoque (Guanajuato): acuy Zoque (Guerrero): acuy Zoque (Jalisco): acuy Zoque (Michoacán de Ocampo): acuy Zoque (México (país)): acuyC Zoque (Nayarit): acuy Zoque (Oaxaca): acuy Zoque (Puebla): acuy Zoque (Quintana Roo): acuy Zoque (San Luis Potosí): acuy Zoque (Sinaloa): acuy Zoque (Tabasco): acuy Zoque (Tamaulipas): acuy Zoque (Veracruz de Ignacio de la Llave): acuy Zoque (Yucatán): acuy
Distribución
México (país) NativoBF,EQ,ER: Aguascalientes NativoES; Campeche NativoAB,BF; Chiapas NativoAB,BF,ET; Chihuahua NativoER; Colima NativoAB,BF,EU; Distrito Federal Nativo; Durango NativoBF,EV; Guanajuato Nativo ‒ Nativo ‒ Nativo ‒ Nativo ‒ Nativo ‒ Nativo ‒ Nativo ‒ NativoBF,EQ; Guerrero NativoAB; Hidalgo NativoBF; Jalisco NativoAB,BF,EQ,EW,EX; Michoacán de Ocampo Nativo ‒ Nativo ‒ Nativo ‒ Nativo ‒ Nativo ‒ Nativo ‒ Nativo ‒ Nativo ‒ Nativo ‒ Nativo ‒ NativoAB,BF,EQ,EY; Morelos NativoES; México NativoER; Nayarit NativoAB,BF; Nuevo León NativoBF; Oaxaca NativoAB,BF,EZ; Puebla NativoBF; Querétaro de Arteaga Nativo ‒ Nativo ‒ Nativo ‒ NativoBF,EQ; Quintana Roo NativoAB,BF,FA; San Luis Potosí NativoBF; Sinaloa NativoAB,BF; Sonora NativoBF; Tabasco NativoAB,BF; Tamaulipas NativoAB,BF; Veracruz de Ignacio de la Llave NativoAB,BF,ES,FB,FC; Yucatán NativoAB,BF; Zacatecas NativoER
Categoría IUCN
En peligro crítico (CR)FD
Categoría NOM-059-SEMARNAT-2010
Sujeta a protección especial (Pr)FE
Bibliografía
B. Instituto Nacional de Estadística & Geografía e Informática (INEGI) 2001: Catálogo técnico de nombres comunes de las especies forestales maderables: 120 pp.
D. Miranda, F. 1961: Tres estudios botánicos en la Selva Lacandona, Chiapas, México. – Bol. Soc. Bot. Méx. 26: 133-176
E. Pennington, T. D. & Sarukhán, J. 2005: Árboles tropicales de México: manual para la identificación de las principales especies. 3a. Ed: 523 pp.
F. Salaya, D. J. M., López, N. U., Gómez-Méndez, E., López, N. J. I. & Díaz, G. J. A. 2003: Especies forestales tropicales útiles para la reforestación ecológica del estado de Tabasco
G. Sistema Nacional de Información Forestal (SNIF) 2012: Consultada 15 febrero 2017, en: http://www.cnf.gob.mx:8090/snif/portal/usos/fichas-snif. Cedrela odorata L. 7 pp.
H. Vázquez-Yanes, C., Batis, M. A. I., Alcocer, S. M. I., Gual-Díaz, M. & Sánchez, D. C. 1999: Árboles y arbustos nativos potencialmente valiosos para la restauración ecológica y la reforestación. Fichas de especies
I. García, R. I. & Linares, R. E. 2013: Árboles y arbustos de la Cuenca del río Tepalcatepec (Michoacán y Jalisco, México) para uso urbano
K. Orea, O. R. del C. 1985: Clave para identificar 38 especies de maderas tropicales mexicanas. Tesis de licenciatura, Escuela Nacional de Estudios Profesionales Iztacala (ENEP-I), Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM): 101 pp.
L. Grandtner, M. M. & Chevrette, J. (Comps.) 2014: Dictionary of trees. Volume 2. South America. Nomenclature, taxonomy and ecology: 1128 pp.
N. López-Villafranco, M. E. 1988: Contribución etnobotánica en plantas medicinales utilizadas por dos grupos étnicos de Mecapalapa, municipio de Pantepec, Puebla. Tesis de licenciatura, Escuela Nacional de Estudios Profesionales Iztacala (ENEP-I), Universidad Nacional Autónoma de México (: 349 pp.
O. Mejía, A. A. 2011: Evaluación del potencial antibacteriano de especies vegetales utilizadas en la medicina tradicional para el tratamiento de infecciones de la cavidad oral. Tesis de licenciatura, Facultad de Química, Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM): 91 pp.
P. Anderson, E. N., Cauich, C. J., Dzib, A., Flores, G. J. S., Islebe, G. A., Medina, T. F., Sánchez-Sánchez, O. M. & Valdez, C. P. 2005: Las plantas de los mayas: etnobotánica en Quintana Roo, México
Q. Flores, J. S., Tun Garrido, J., Ortiz Díaz, J. J. & Kantún Balam, J. 2010: Plantas usadas en cercas vivas en la Península de Yucatán
R. Cedeño, S. O. & Villa, S. A. B. 1978: La Gmelina arborea, posible solución a las plantaciones forestales en el trópico mexicano. – Ci. Forest. (Mexico) 3(13): 19-29
S. Chi, Q. J. de los Á. 2009: Magister Scientiae, Escuela de Posgrado, Centro Agronómico Tropical de Investigación y Enseñanza (CATIE). Caracterización y manejo de los huertos caseros familiares en tres grupos étnicos (mayas peninsulares, choles y mestizos) del estado de Campeche, Méx: 99 pp.
U. Espinoza, L. O. 2012: Aprovechamiento maderable de especies tropicales en la selva del estado de Campeche, México. Tesis de licenciatura, Universidad Autónoma Chapingo (UACh): 74 pp.
V. Jiménez, C. J. M., de la Rosa, V. A. & Díaz, M. E. R. A. 2012: Incidencia de Hypsipyla grandella Zeller. en plantaciones de Cedrela odorata L. en Campeche, México. En: Madrid, A. R. E. & Prieto, R. J. Á. (Comps.). VII Reunión Nacional de Innovación Forestal
W. Macías, C. R. A. & del Amo, R. S. 2002: Caracterización del manejo forestal en el ejido Xkan-ha, Campeche. Sociedades Rurales, Producción y Medio Ambiente 3(1): 19-34
X. Quijano-Medina, T., Caamal, M. J. A., Castillo-Caamal, J. B. & Ramírez, A. L. 2011: Perspectiva en el manejo de la sombra artificial para el control de Hypsipyla grandella Z. en plantaciones de Cedrela odorata L. En: Equihua-Martínez, A., Estrada, V. E., Acuña, S. J. A. & Cháirez, G. M. P. (Eds.). XV Simposio Nacional de Parasitología Fo
Y. Richter, H. G., Silva, G. J. A., Fuentes, T. F. J., Rodríguez, A. R. & Torres, A. P. A. 2012: Industrialización, comercialización y manejo sostenible de diez especies nativas mexicanas
Z. Zamora-Crescencio, P. 2003: Contribución al estudio florístico y descripción de la vegetación del municipio de Tenabo, Campeche, México. – Polibotánica 15: 1-40
AA. van der Wal, H., Chanatásig-Vaca, C., Dzib, C. B. B. & Espinoza-López, R. 2011: Crecimiento de Cedrela odorata L. y afectación por Hypsipyla grandella (Zeller) en plantaciones bajo dosel y a cielo abierto en Campeche. En: Equihua-Martínez, A., Estrada, V. E., Acuña, S. J. A. & Cháirez, G. M. P. (Eds.). XV Simposio Nacional de Parasit
AB. Carnevali, F. G., Tapia-Muñoz, J. L., Duno de Stefano, R. & Ramírez Morillo, I. M. (Eds. Grales.) 2010: Flora Ilustrada de la Península de Yucatán: Listado Florístico: 328 pp.
AC. Hernández, G. G. & de la Rosa, V. A. 2012: Crecimiento e incremento de cedro (Cedrela odorata L.) en plantaciones comerciales en Campeche, México. En: Madrid, A. R. E. & Prieto, R. J. Á. (Comps.). VII Reunión Nacional de Innovación Forestal
AD. Corona, M. M. G. & Camacho, Á. D. A. 2010: Estudio regional forestal UMAFOR Yajalón, Chiapas: 320 pp.
AE. Bárcenas-Pazos, G. M. 1995: Caracterización tecnológica de veinte especies maderables de la Selva Lacandona. – Madera y Bosques 1(1): 9-38
AF. Durán-Fernández, A. 1999: Estructura y etnobotánica de la selva alta perennifolia de Nahá, Chiapas. Tesis de maestría, Facultad de Ciencias, Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM)
AG. Escobar-Ocampo, M. C., Niños-Cruz, J. Á., Ramírez-Marcial, N. & Yépez-Pacheco, C. 2009: Diagnóstico participativo del uso, demanda y abastecimiento de leña en una comunidad zoque del centro de Chiapas, México. – Ra Ximhai 5(2): 201-223
AH. Hernández, S. J. 1999: Estudio integral de la Selva Lacandona, Chiapas. Tesis de licenciatura, Universidad Autónoma Chapingo (UACh): 71 pp.
AI. Ingeniería Ambiental del Sureste, S. A. de C. V. 2007: Manifestación de Impacto Ambiental Modalidad Particular. Centro turístico "Selva El Faisán": 66 pp.
AJ. Invierta Evaluación de Proyectos, S. A. de C. V. 2002: Informe preventivo de impacto ambiental. Línea de distribución Palenque-Agua Azul: 54 pp.
AK. Jiménez-Ferrer, G., López-Carmona, M., Nahed, T. J., Ochoa-Gaona, S. & de Jong, B. 2008: Árboles y arbustos forrajeros de la región norte-tzotzil de Chiapas, México. – Vet. Méx. 39(2): 199-213
AL. Moreno-Calles, A., Toledo, V. M. & Casas, A. 2013: Los sistemas agroforestales tradicionales de México: una aproximación biocultural. – Bot. Sci. 91(4): 375-398
AM. Orantes, G. C., Pérez-Farrera, M. A., del Carpio-Penagos, C. U. & Tejeda, C. C. 2013: Aprovechamiento del recurso maderable tropical nativo en la comunidad de Emilio Rabasa, Reserva de la Biosfera Selva El Oocote, Chiapas, México. – Madera y Bosques 19(1): 7-21
AN. Peeters, L. Y. K., Soto-Pinto, L., Perales, R. H., Montoya, G. & Ishiki, M. 2003: Coffee production, timber, and firewood in traditional and Inga-shaded plantations in southern Mexico. – Agr. Ecosyst. Environ. 95(2-3): 481-493
AO. Román, D. F. J., Levy, T. S. I., Aguirre-Rivera, J. R. & Sánchez, G. J. A. 2011: Árboles de la Selva Lacandona útiles para la restauración ecológica
AP. Soto-Pinto, L., Villalvazo-López, V., Jiménez-Ferrer, G., Ramírez-Marcial, N., Montoya, G. & Sinclair, F. L. 2007: The role of local knowledge in determining shade composition of multistrata coffee systems in Chiapas, Mexico. – Biodiv. Cons. 16(2): 419-436
AQ. Pennington, T. D., Styles, B. T. & Taylor, D. A. H. 1981: A monograph of Neotropical Meliaceae. Fl. Neotrop. Monogr. 28: 1-470
AR. Comisión Nacional Forestal (CONAFOR) 2008: Informe preventivo para el aprovechamiento de hoja de palma escobera (Cryosophila nana), en la Unidad de Manejo de Vida Silvestre (UMA), tipo extensiva implementada en una porción de terreno del ejido El Chical, municipio de Coquimatlán, Colima: 93 pp.
AS. Padilla, P. J. I. 1996: Comparación del crecimiento de cinco especies forestales tropicales, en Tecomán, Colima. Tesis de licenciatura, Universidad Autónoma Chapingo (UACh): 45 pp.
AT. Terrones, R. T. del R. L., González, S. C. & Ríos, R. S. A. 2004: No. 2. Arbustivas nativas de uso múltiple en Guanajuato. En: Ríos, R. S. A. (Ed.). Libro Técnico
AU. de la Paz Pérez, O. C. 1993: Anatomía de la madera de ocho especies con importancia en las artesanías del estado de Michoacán. – Acta Bot. Mex. 23: 103-136
AV. Rzedowski, J. & Calderón de Rzedowski, G. 2012: Lista preliminar de árboles silvestres. En: CONABIO (Ed.). La biodiversidad en Guanajuato. Estudio de Estado. Vol. II
AW. Rzedowski, J., Calderón, de R. & G. 2009: Lista preliminar de árboles silvestres del estado de Guanajuato. En: Rzedowski, J. & Calderón de Rzedowski, G. (Eds.). Fl. Bajío Regiones Adyacentes Fasc. complementario XXIV
AX. Pineda, H. E., de la Paz Pérez, O. C. & Valdez-Hernández, J. I. 2012: El aprovechamiento maderable en Costa Grande, Guerrero. – Biodiversitas 102: 6-11
AY. Villavicencio, M. Á., Pérez-Escandón, B. E. & Gordillo-Martínez, A. J. 2010: Plantas tradicionalmente usadas como plaguicidas en el estado de Hidalgo, México. – Polibotánica 30: 193-238
BA. Dorado, Ó., Flores-Castorena, A., de Jesús, A. J. M., Arias, D. M. & Martínez, A. D. 2012: Árboles de Cuernavaca. Nativos y exóticos. Guía para su identificación
BB. Association Technique Internationale des Bois Tropicaux (ATIBT) 2016: Nomenclature générale des bois tropicaux: 152 pp.
BD. Bertoni, V. R. & Juárez, G. V. M. 1980: Comportamiento de nueve especies forestales tropicales plantadas en 1971 en el Campo Experimental Forestal Tropical "El Tormento". – Ci. Forest. (Mexico) 5(25): 3-40
BE. Bárcenas-Pazos, G. M. & Ordóñez, C. V. R. 2008: Calidad de la madera de los árboles de sombra. En: Manson, R. H., Hernández-Ortiz, V., Gallina, S. & Mehltreter, K. (Eds.). Agroecosistemas cafetaleros de Veracruz. Biodiversidad, manejo y conservación
BF. Calderón de Rzedowski, G. 1991: Papaveracee. En: Rzedowski, J. & Calderón de Rzedowski, G. (Eds.). Fl. Bajío Regiones Adyacentes Fasc.1: 1-36
BG. Cevallos-Ferriz, S. S. & Carmona, V. T. F. 1981: No. 4. Banco de información de estudios tecnológicos de maderas que vegetan en México. Banco xilotecnológico. Tomo III. Catálogo: 127 pp.
BH. Domínguez, Á. F. A. & Sánchez, V. A. 1989: Los sistemas agroforestales en México: un ensayo de integración de cuatro técnicas empleadas. Simposio Agroforestal en México. Sistemas y métodos de uso múltiple del suelo. Memorias. Tomo I
BI. Durán, M. C. 2002: Tesis de licenciatura, Universidad Tecnológica de Querétaro (UTEQ). Manual de propagación y establecimiento de especies arbóreas nativas del semidesierto queretano
BJ. Farrera-Sarmiento, O. 2014: Plantas medicinales del Ejido Quintana Roo, Jiquipilas, Chiapas, México. – Lacandonia 8(2): 71-82
BK. González, V. C. E. & Villarreal, C. R. 1989: Agrosilvicultura perspectivas en el tiempo y en el espacio. Simposio Agroforestal en México. Sistemas y métodos de uso múltiple del suelo. Memorias. Tomo I
BL. Gérard, J., Guibal, D., Paradis, S. & Cerre, J. C. 2017: Tropical Timber Atlas. Technological characteristics and uses. En: Gérard, J. (Ed.). Guide pratique: 987 pp.
BM. Haro, F. J. J. 1994: La madera como material de construcción. Tesis de licenciatura, Facultad de Ingeniería, Universidad Autónoma de San Luis Potosí (UASLP): 258 pp.
BN. Limón, L. A. & Llera, Z. M. 1995: No. 28. Guía para el establecimiento y manejo de plantaciones de cocoite (Gliricidia sepium Jacq. Steud) en Tabasco. En: Rodríguez, P. M. A., Pérez, L. E. & Ávila-Bello, C. H. (Coords.). Folleto Técnico: 13 pp.
BO. Martínez, C. J. L. & Martínez-Pinillos, C. E. 1996: Características de maquinado de 32 especies de madera. – Madera y Bosques 2(1): 45-61
BP. Mendoza-Cruz, M., Pagaza, C. E. M., Blancas, V. J. J. & Caballero, J. 2010: Diversidad vegetal y manejo sustentable en el penal de las Islas Marías. En: Vargas, A. G., Vargas, O., Rodríguez, A., Harker, M., Monroy, S. A. S. (Eds.). XVIII Congreso Mexicano de Botánica. La botánica nacional en el bicentenario de la independencia
BQ. Montero, S. F. M. 2009: Crecimiento inicial de especies arbóreas multipropósito en un terreno ganadero del norte de Veracruz. Tesis de maestría, Colegio de Postgraduados (COLPOS), Campus Montecillo: 81 pp.
BS. Ochoa-Gaona, S., Zamora-Cornelio, L. F., Cabrera, P. S., González-Valdivia, N. A., Pérez-Hernández, I. & López, M. V. 2012: Flora leñosa útil de la Sierra de Tenosique, Tabasco, México
BT. Ortega, E. F. & Castillo-Campos, G. 1996: El bosque mesófilo de montaña y su importancia forestal. – Ciencias 43: 32-39
BV. Proyecto Desarrollo Social Integrado y Sostenible (PRODESIS) 2008: Descripción de un sendero interpretativo en Frontera Corozal: 69 pp.
BW. Puig, H. 1993: Árboles y arbustos del bosque mesófilo de montaña de la Reserva El Cielo, Tamaulipas, México
BY. Sánchez-Velásquez, L. R. 1984: Ecología y uso de Cedrela odorata L. en Misantla, Veracruz. – Ci. Forest. (Mexico) 9(48): 23-36
BZ. Vázquez-Yanes, C. & Batis, M. A. I. 1996: La restauración de la vegetación, árboles exóticos vs. árboles nativos. – Ciencias 43: 16-23
CA. Zamora, M. M. C., Velasco, B. E., González, H. A. & Hernández, G. G. 2011: No. 4. Modelos predictivos para la producción de productos forestales no maderables: palma camedor. En: Camacho, M. F. & Moreno, S. F. (Eds.). Manual Técnico: 65 pp.
CB. Gutiérrez, C. L. & Dorantes, L. J. 2004: Consultada 27 junio 2016, en: http://www.verarboles.com/. Especies forestales de uso tradicional del estado de Veracruz
CC. Moreno, L. L. A. & Guevara, H. A. 2009: Estudio regional forestal UMAFOR Sierra de Huayacocotla: 163 pp.
CE. Chapela, G. 2012: Problemas y oportunidades en el mercado para las empresas sociales forestales en México: 240 pp.
CF. Echenique-Manrique, R. & Plumptre, R. A. 1990: 20. A guide to the use of mexican and belizean timbers. Tropical Forestry Papers: 175 pp.
CG. Forster, R., Albrecht, H., Belisle, C. M., Caballero, A., Galletti, H., Lacayo, O., Ortiz, S. & Robinson, D. 2002: Comunidades forestales y el mercadeo de maderas tropicales poco comerciales de Mesoamérica: 158 pp.
CH. Fuentes, S. M. 1998: Propiedades tecnológicas de las maderas mexicanas, de importancia en la construcción. – Rev. Chapingo ser. cienc. for. ambient., 41(1): 221-229
CI. Hernández, D. E., Guillén-Vergara, S., González-Rodríguez, J. A., Nila, M. A. G., Peña-Ramírez, Y. J. & Espadas, M. C. 2011: Estudio sobre la distribución e incidencia del Hypsipyla grandella y uso de técnicas de crías para el mejoramiento genético de cedro rojo. En: Equihua-Martínez, A., Estrada, V. E., Acuña, S. J. A. & Cháirez, G. M. P. (Eds.). XV Simposio Nacional de Parasi
CJ. Ruiz, O. T. 2000: Regulación de la expresión morfogénetica in vitro de un árbol maderable de interés económico (Cedrela odorata). Tesis de licenciatura, Facultad de Ciencias, Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM): 64 pp.
CL. Sotomayor, C. J. R. & Ramírez, P. M. 2015: Módulos de elasticidad y de ruptura de tres maderas angiospermas mexicanas. – Investigación e Ingeniería de la Madera 11(1): 24-47
CM. Sotomayor, C. J. R. 2008: Consultada 27 octubre 2016, en: http://laboratoriodemecanicadelamadera.weebly.com/uploads/2/7/6/9/27690625/tabla_fitecma.pdf. Tabla FITECMA de clasificación de características mecánicas de maderas mexicanas 1 pp.
CN. Sotomayor, C. J. R. 2014: Caracterización mecánica de la madera con métodos no destructivos: 339 pp.
CO. Sotomayor, C. J. R., Reyes, R. L. A., Rincón, G. E. U. & Suárez, B. G. 2013: Módulos de elasticidad dinámicos e indicadores de calidad de cinco maderas mexicanas estudiadas por métodos no destructivos. – Investigación e Ingeniería de la Madera 9(1): 3-20
CP. Zavala-Zavala, D. 2000: Secado de maderas tropicales en estufas convencionales. – Madera y Bosques 6(1): 41-54
CQ. Bustamante, M. M. de los Á. 2000: Tesis de licenciatura, Facultad de Ciencias, Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM). Estudio etnofarmacológico de dos plantas útiles en San Felipe Usila, Oax., en el control de la diabetes tipo II
CR. Castillo-Campos, G., Robles, G. R. & Medina, A. M. E. 2003: Flora y vegetación de la Sierra Cruz Tetela, Veracruz, México. – Polibotánica 15: 41-87
CS. Comisión Nacional Forestal (CONAFOR) & Universidad Autónoma Chapingo (UACh) 2013: Sistemas agroforestales maderables en México: 146 pp.
CT. Luna, J. A. de L. & Rendón, B. 2008: Recursos vegetales útiles en diez comunidades de la Sierra Madre del Sur, Oaxaca, México. – Polibotánica 26: 193-242
CU. Galán, L. R., de los Santos, P. H. M. & Valdez-Hernández, J. I. 2008: Crecimiento y rendimiento de Cedrela odorata L. y Tabebuia donnell-smithii Rose en San José Chacalapa, Pochutla, Oaxaca. – Madera y Bosques 14(2): 65-82
CV. Castro-Ramírez, A. E. 1988: Estudio comparativo del conocimiento sobre plantas medicinales utilizadas por dos grupos étnicos del municipio de Pahuatlán, Puebla. Tesis de licenciatura, Escuela Nacional de Estudios Profesionales Iztacala (ENEP-I), Universidad Nacional Autónoma de Méxi: 241 pp.
CW. Martínez-Alfaro, M. Á., Evangelista, V., Basurto, F., Mendoza-Cruz, M. & Cruz, R. A. 2007: Flora útil de los cafetales en la Sierra Norte de Puebla, México. – Rev. Mex. Biodiv. 78(1): 15-40
CX. Zamora, M. M. C. & Hernández, P. L. 1985: Catálogo de especies de plantas útiles con importancia económica de la región norte de los estados de Puebla y Veracruz. – Ci. Forest. (Mexico) 10(56): 16-32
CY. Germán, R. M. T. 2005: Meliaceae. En: Novelo, A., Medina-Lemos, R., Ochoterena, H. & Salazar, C. G. A. (Eds.). Fl. Valle Tehuacán-Cuicatlán Fasc. 42
CZ. Rodríguez-Acosta, M., Jiménez, M. F. A. & Coombes, A. J. 2010: Plantas de importancia económica en el estado de Puebla
DA. González, H. M. E. 2007: Establecimiento y crecimiento en sus primeras etapas de diez especies arbustivas nativas, en la microcuenca de Santa Rosa Jáuregui, Querétaro. Tesis de maestría, Universidad Autónoma de Querétaro (UAQ): 98 pp.
DB. Bello, B. E. & Estrada, L. E. I. J. 2012: Cultura, conservación y áreas naturales: hacia una conservación incluyente. En: Silva, G. S. E. & Parra, V. R. (Coords.). Patrimonio cultural y natural desde los enfoques de la sustentabilidad y del saber local. Tomo V
DC. Rebollar, D. L. 1992: Planificación del recurso forestal maderable del ejido Felipe Carrillo Puerto. Tesis de licenciatura, Escuela Nacional de Estudios Profesionales Aragón (ENEP-A), Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM): 102 pp.
DD. Serralta, P. L., Rosado-May, F. J., Méndez, M. J. I. & Cruz, M. S. 2002: Flora y fauna. Flora con uso medicinal en Oxtankah, Quintana Roo, México. En: Rosado-May, F. J., Romero, M. R. & De Jesús-Navarrete, A. (Eds.). Contribuciones de la ciencia al manejo costero integrado de la Bahía de Chetumal y su área de influencia
DE. Valois, F. J. L. & Chavelas, P. J. 1989: Establecimiento de módulos de uso múltiple en Quintana Roo. Simposio Agroforestal en México. Sistemas y métodos de uso múltiple del suelo. Memorias tomo I
DF. Childs, C., Smith, E. H., Tunnell Jr., J. W. & Webb, J. W. 2003: Development of a natural resource conservation plan for Punta Allen Peninsula, Sian Ka'an Biosphere Reserve, Quintana Roo, Mexico: 127 pp.
DG. International Tropical Timber Organization (ITTO) 2006: Status of tropical forest management 2005. – ITTO Technical Series 24
DH. Moreno, R. D. 2003: Evaluación de la reforestación en bacadillas con caoba (Swietenia macrophylla King.), y cedro rojo (Cedrela odorata L.) para el ejido Noh Bec, Quintana Roo. Tesis de licenciatura, Universidad Autónoma Chapingo (UACh): 87 pp.
DI. Villaseñor, A. R. 1959: Los bosques y su explotación. En: Beltrán, E. (Ed.). Los recursos naturales del sureste y su aprovechamiento. II Parte. Estudios particulares. Tomo 2
DJ. Castillo-Gómez, H. A. 2015: Flora vascular, vegetación y plantas útiles del cañón del Espinazo del Diablo, San Luis Potosí, México. Tesis de maestría, Facultades de Ciencias Químicas, Ingeniería y Medicina, Universidad Autónoma de San Luis Potosí (UASLP): 271 pp.
DK. Ruíz-Cancino, E. & Coronado-Blanco, J. M. 2010: Manual de plagas y enemigos en cedro rojo de Tamaulipas, norte de Veracruz y de San Luis Potosí: 75 pp.
DL. Torres, R. J. C., Fortanelli-Martínez, J., van 't Hooft, A. & Benítez, G. V. 2015: Etnobotánica de la vivienda rural en la región xi’iuy de La Palma, San Luis Potosí, México. – Etnobiología 13(2): 21-36
DM. Ávila, A. R., Muñoz, G. L. & Mireles, R. E. 2012: Evaluación dasométrica de tres plantaciones forestales comerciales de 12 años de edad en la Sierra Huasteca Potosina. En: Madrid, A. R. E. & Prieto, R. J. Á. (Comps.). VII Reunión Nacional de Innovación Forestal
DO. Castellanos-Potenciano, B. P. 2010: Caracterización polínica estacional de miel inmadura de Apis mellifera L. en el estado de Tabasco. Tesis de maestría, Colegio de Postgraduados (COLPOS), Campus Tabasco: 114 pp.
DP. Llera, Z. M. & Meléndez, N. F. 1989: Evaluación de especies forestales tropicales como alternativa para la sustitución del árbol de sombra mote (Erythrina spp.) en el cultivo del cacao. Simposio Agroforestal en México. Sistemas y métodos de uso múltiple del suelo. Memorias tomo I
DQ. Magaña, A. M. A., Gama-Campillo, L. M. & Mariaca-Méndez, R. 2010: El uso de las plantas medicinales en las comunidades maya-chontales de Nacajuca, Tabasco, México. – Polibotánica 29: 213-262
DR. Pérez, S. J. M. 2007: Desarrollo local en el trópico mexicano: los camellones chontales de Tucta, Tabasco. Tesis de maestría, Universidad Iberoamericana (UIA): 236 pp.
DS. Aguiluz, C. G. A. 1996: Programa de educación ambiental para la conservación en la Reserva de la Biosfera El Cielo, Tamaulipas, México. Tesis de licenciatura, Facultad de Biología, Universidad Veracruzana (UV): 109 pp.
DT. Gutiérrez, M. L. D. 2003: Etnobotánica de huertos familiares o solares en el poblado de Gabriel Esquinca municipio de San Fernando, Chiapas. Tesis de licenciatura, Facultad de Ciencias, Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM)
DU. Hernández-Sandoval, L., González, R. C. E. & González-Medrano, F. 1991: Plantas útiles de Tamaulipas, México. – Anales Inst. Biol. Univ. Nac. Autón. México, Ser. Bot., 62(1): 1-38
DV. La Torre-Cuadros, M. de los Á. & Islebe, G. A. 2003: Traditional ecological knowledge and use of vegetation in southeastern Mexico: a case study from Solferino, Quintana Roo. – Biodiv. Cons. 12(12): 2455-2476
DW. Aguilera, L. C. 2009: Tesis de licenciatura, Facultad de Biología, Universidad Veracruzana (UV). Conocimiento sobre el manejo de leña en tres comunidades cafetaleras del centro de Veracruz
DX. Ambrosio, M. M. & Avendaño, R. S. 1999: Catálogo de plantas útiles del municipio de Misantla, Veracruz. – La Ciencia y el Hombre 31: 43-88
DY. Barradas-Juanz, N. E., Pérez-Staples, D. & Díaz-Flescher, F. 2011: Variación temporal y espacial en la infestación de Hypsipyla grandella en una plantación de cedro en Veracruz. En: Equihua-Martínez, A., Estrada, V. E., Acuña, S. J. A. & Cháirez, G. M. P. (Eds.). XV Simposio Nacional de Parasitología Forestal
DZ. Bautista-Tolentino, M., López-Ortíz, S., Pérez-Hernández, P., Vargas-Mendoza, M., Gallardo-López, F. & Gómez-Merino, F. C. 2011: Sistemas agro y silvopastoriles en la comunidad El Limón, municipio de Paso de Ovejas, Veracruz, México. – Trop. Subtrop. Agroecosyst. 14(1): 63-76
EA. Benítez, B. G., Pulido-Salas, M. T. P. & Equihua, M. 2004: Árboles multiusos nativos de Veracruz para reforestación, restauración y plantaciones
EB. Escamilla, P. B. E., Moreno-Casasola, P., Pérez, U. E., Utrera, U. E., Tronco, L. C., Tronco, L. B. & Tronco, M. G. 2015: Plantas medicinales de La Matamba y El Piñonal, municipio de Jamapa, Veracruz: 97 pp.
EC. Hernández, S. A., Dávalos, S. R. & Salomón, Q. I. 2008: Resistencia mecánica de pequeños arcos de madera laminada. – Ingeniería 12(3): 43-52
ED. Ibarra-Manríquez, G., Ricker, M., Ángeles, Á. P. G., Sinaca, C. S. & Sinaca, C. M. Á. 1997: Useful plants of the Los Tuxtlas rain forest (Veracruz, Mexico): considerations of their market potential. – Econ. Bot. 51(4): 362-376
EE. Moreno-Casasola, P. & Paradowska, K. 2009: Especies útiles de la selva baja caducifolia en las dunas costeras del centro de Veracruz. – Madera y Bosques 15(3): 21-44
EF. Arano, S. G., Torres-Pérez, J. A., Arteaga-Martínez, B. & Santillán, P. J. 2006: Consultada 28 julio 2016, en: http://dicifo.chapingo.mx/posgrado/?dcf=amc2006. Evaluación de las plantaciones establecidas por el PRODEPLAN en el sur de Veracruz (1998-2003) 20 pp.
EG. Avendaño, R. S. & Acosta, R. I. 2000: Plantas utilizadas como cercas vivas en el estado de Veracruz. – Madera y Bosques 6(1): 55-71
EH. López-Sánchez, E. & Musálem, S. M. Á. 2007: Sistemas agroforestales con cedro rojo, cedro nogal y primavera, una alternativa para el desarrollo de plantaciones forestales comerciales en los Tuxtlas, Veracruz, México. – Rev. Chapingo ser. cienc. for. ambient., 13(1): 59-66
EI. Noguéz, H. A. 2004: Evaluación financiera de una plantación forestal comercial de cedro rosado (Acrocarpus fraxinifolius) en el municipio de Coyutla, estado de Veracruz. Tesis de licenciatura, Universidad Autónoma Chapingo (UACh): 43 pp.
EJ. Rivera, N. L. J., Borja, de la R. M. A., Flores, V. R. & Corona, A. A. 2003: Consultada 01 agosto 2016, en: http://dicifo.chapingo.mx/posgrado/?dcf=amc2003. Vida útil de dos barnices mediante intemperismo acelerado, aplicados en maderas de plantaciones 18 pp.
EK. Quiroz-Carranza, J., Cantú, G., Díaz-Jiménez, R. & Orellana, L. R. 2009: Uso de la leña en Yucatán y tecnología para su aprovechamiento sustentable
EL. Roing, F. A., Villanueva, D. J., Jiménez-Osornio, J. J., Hayden, W. J., Barajas-Morales, J. & Luckman, B. H. 2012: No. 4. Anatomía de maderas en comunidades rurales de Yucatán. En: Cueto, W. J. A.; Velásquez, V. M. A.; Estrada, A. J. & Rivera-González, M. (Eds.). Libro Científico
EM. Zizumbo Villarreal, D., Colunga García-Marín, P., May Pat, F., Martínez Castillo, J. & Mijangos Cortés, J. O. 2010: Recursos fito-genéticos para la alimentación y la agricultura. En: Durán, R. & Méndez, M. (Eds.). Biodiversidad y desarrollo humano en Yucatán
EN. Quiroz-Carranza, J. & Orellana-Lanza, R. 2010: Uso y manejo de leña combustible en viviendas de seis localidades de Yucatán, México. – Madera y Bosques 16(2): 47-67
EO. Geilfus, F. 1994: El árbol al servicio del agricultor: manual de agroforestería para el desarrollo rural. Volumen 2. Guía de especies: 778 pp.
EP. Salazar, R., Soihet, C. & Méndez, J. M. (Comps.) 2000: Manejo de semillas de 100 especies forestales de América Latina. Volumen I: 204 pp.
ER. Villaseñor, J. L. 2016: Checklist of the native vascular plants of Mexico. – Revista Mex. Biodivers. 87: 559–902
ES. Villaseñor, J. L., Ortiz, E., Alvarado, L., Mora, M. & Segura, G. 2013: Catálogo florístico taxonómico de los árboles de México. Base de datos SNIB-CONABIO proyecto No. JE012
ET. González-Espinosa, M. & Ramírez-Marcial, N. 2013: Comunidades vegetales terrestres. En: CONABIO (Ed.). La biodiversidad en Chiapas. Estudio de Estado. Vol. II
EU. Santana-Michel, F. J., Cervantes-Aceves, N. & Jiménez-Reyes, N. 2016: Plantas de importancia apícola. En: CONABIO (Ed.). La biodiversidad en Colima. Estudio de Estado
EV. González-Elizondo, M., González-Elizondo, M. S., López-Enríquez, I. L. & Tena-Flores, J. A. 2017: Flora vascular. En: CONABIO y SRNYMA (Eds.). La biodiversidad en Durango. Estudio de Estado
EW. Ramírez, R., Vargas, P. O., Arreola, H., Cedano, M., González, R., González-Villarreal, L. M., Harker, M., Hernández, L., Martínez, R. E., Pérez de la Rosa, J. & al. 2010: Catálogo de plantas vasculares de Jalisco: 143 pp.
EX. Vargas-Ponce, O., Ramírez Delgadillo, R., Arreola-Nava, H. J., Cedano Maldonado, M., González Tamayo, R., González Villarreal, L. M., Harker, M., Hérnández-López, L., Martínez González, R. E., Pérez de la Rosa, J. A. & al. 2017: Las plantas con flores (Angiospermas). En: CONABIO y SEMADET (Eds.). La biodiversidad en Jalisco. Estudio de Estado. Vol. II
EY. Cué Bär, E. M., Villaseñor, J. L., Arredondo Amezcua, L., Cornejo Tenorio, G. & Ibarra Manríquez, G. 2006: La flora arbórea de Michoacán, México. – Bol. Soc. Bot. México 78: 47-81
EZ. Germán-Ramírez, M. T. 2011: Angiospermae. Magnoliopsida. Leguminosae Juss. (Galactia); Meliaceae Juss. En: García-Mendoza, A. J. & Meave, J. A. (Eds.). Diversidad florística de Oaxaca: de musgos a angiospermas (colecciones y lista de especies)
FA. Vester, H. & Navarro-Martínez, M. A. 2011: Árboles maderables. En: Pozo, C. (Ed.). Riqueza biológica de Quintana Roo. Un análisis para su conservación. Tomo 2